قوله تعالى: «منْ کفر بالله منْ بعْد إیمانه إلا منْ أکْره» ابن عباس گفت: این آیت در شأن عمار فرو آمد و یاسر پدر وى و سمیه مادر وى و صهیب و بلال و خباب و سالم، مشرکان قریش ایشان را تعذیب مىکردند تا مگر از دین اسلام باز گردند یاسر و سمیه را بکشتند، اول قتیل در اسلام ایشان بودند و عمار را در چاهى کردند و معذب همىداشتند تا بزبان آن گفت که ایشان را خوش آمد و بظاهر با ایشان بیعت کرد اما دل وى در اسلام راست بود و بایمان آرمیده و آن بیعت را کاره، رسول خداى را (ص) گفتند که عمار کافر شد، رسول (ص) گفت: کلا ان عمارا ملىء ایمانا من قرنه الى قدمه و اختلط الایمان بلحمه و دمه
همگى عمار پر است از ایمان و ایمان باز گوشت و پوست وى آمیخته، پس از آن عمار رسول خداى را (ص) دید و مىگریست، رسول (ص) دست مبارک بچشم وى فرو مىآورد و میگفت: ان عادوا لک فعدلهم بما قلت، فانزل الله تعالى هذه الآیة.
مقاتل گفت: غلامى بود نام وى جبر مولى عامر حضرمى، این عامر او را باکراه بر کفر داشت، غلام کلمه کفر بگفت از بیم سید خویش اما دل وى بایمان و اسلام مطمئن بود، الله تعالى در شأن وى این آیت فرستاد، پس از آن عامر مسلمان شد و غلام و سید هر دو با هم هجرت کردند، و حسن اسلامهما.
... «إلا منْ أکْره» اى على التلفظ بکلمة الکفر، «و قلْبه مطْمئن بالْإیمان» اى قابل للایمان و ساکن الیه، «و لکنْ منْ شرح بالْکفْر صدْرا» اى فتح صدره لقبول الکفر، «فعلیْهمْ غضب من الله». قوله: «منْ کفر بالله» موضعه رفع بالابتداء و خبره قوله: «فعلیْهمْ غضب من الله» و المعنى من ارتد عن دینه فهو مستحق لغضب الله و عذابه، و هو عبد الله بن ابى سرح و ابن خطل و مقیس بن صبابة کفروا بعد ایمانهم ثم استثنى المکره على الکفر فقال: «إلا منْ أکْره و قلْبه مطْمئن بالْإیمان» و هم المستضعفون الذین کان مشرکو قریش یعذبونهم لیفتنوهم عن دینهم، این آیت دلیلست که حقیقت ایمان و کفر بدل تعلق دارد نه بزبان، اما زبان ترجمانست و معبر.
«ذلک بأنهم اسْتحبوا» اى ذلک الغضب و العذاب بسبب انهم، «اسْتحبوا الْحیاة الدنْیا على الْآخرة» آثروها علیها، «و أن الله لا یهْدی الْقوْم الْکافرین» این همچنانست که گفت: «إن الذین لا یوْمنون بآیات الله لا یهْدیهم الله» قومى را مىگوید مخصوص باعیان ایشان در علم او که الله تعالى راه نخواهد نمود ایشان را که در علم وى کافرند.
«أولئک الذین طبع الله على قلوبهمْ» الطابع و الخاتم واحد و انما یقال الطابع لما لیس بکتابة تقرأ، «و سمْعهمْ» اى و على سمعهم فلا یسمعون، «و أبْصارهمْ» فلا یبصرون، اى لا یسمعون حجج الله و لا یبصرونها متعظین بها و معتبرین «و أولئک هم الْغافلون» عما اعد لهم من العذاب.
«لا جرم» من جعله اسما فهو مفتوح یعنى لا بد، «أنهمْ فی الْآخرة هم الْخاسرون» المغبونون. و من جعله فعلا جعل لا ردا لکلامهم ثم قال جرم اى وجب «أنهمْ فی الْآخرة هم الْخاسرون».
«ثم إن ربک للذین هاجروا» یعنى المستضعفین الذین کانوا بمکة، «منْ بعْد ما فتنوا» اى عذبوا و اوذوا حتى تلفظوا بما یرضیهم، «ثم جاهدوا» مع النبی (ص)، «و صبروا» على الدین و الجهاد، «إن ربک منْ بعْدها» اى من بعد تلک الفتنة التى اصابتهم، «لغفور» یغفر لهم ما تلفظوا به من الکفر تقیة، «رحیم» بهم حیث لا یعاقبهم بها. بعضى مفسران گفتند این آیت هم در شأن مستضعفانست: عمار یاسر و اصحاب وى، پس از آنک مشرکان ایشان را تعذیب کردند و در دین بفتنه افکندند با رسول خداى (ص) هجرت کردند و در جهاد بکوشیدند و صبر کردند رب العالمین پس از آن فتنه که بر ایشان رفت، ایشان را بیامرزید و آن کلمه که برضاى کافران گفتند از روى تقیه بر ایشان بپوشید و بر ایشان رحمت کرد.
ابن عامر «منْ بعْد ما فتنوا» بفتح فا و تا خواند و بر دو وجه حمل توان کرد: یکى آنک مراد بدان مستضعفانند که ایشان را یاد کردیم: بلال و صهیب و عمار و خباب یعنى فتنوا انفسهم باظهار ما اکرهوا علیه من الکفر وقایة لانفسهم، و فتنوا فعل ایشان باشد. دیگر وجه آنست که مراد بدین ابو سفیان بن حرب است و حکیم بن حزام و الحرث بن هشام یعنى فتنوا المومنین المستضعفین، اى عذبوهم و حملوهم على الکفر اکراها مىگوید ایشان که هجرت کردند پس از آنک رسول خداى (ص) را و مومنانرا برنج مىداشتند و مستضعفان را تعذیب مى کردند تا کلمه کفر بر زبان براندند، وانگه جهاد کردند و صبر کردند: «إن ربک منْ بعْدها لغفور رحیم» خداوند تو ایشان را پس آن کردار هاى ایشان آمرزگاریست مهربان و باین قراءت مفعول محذوفست در هر دو وجه که گفتیم، باقى قراء فتنوا خوانند بضم فاو کسر تا و باین قراءت آیت در شأن مستضعفان باشد بى خلاف، اى عذبوا و حملوا على الکفر و الذین حملوهم على ذلک هم المشرکون فالمشرکون هم الفاتنون و المستضعفون هم المفتونون، و قراءت اظهر فتنوا است بضم فا و کسر تا لهذا المعنى.
«یوْم تأْتی» اى اذکر یوم تأتى، «کل نفْس» یعنى یوم القیامة، «تجادل عنْ نفْسها» اى تحتج عنها روز قیامت هر کسى خود را حجتى مىجوید و عذرى مىآرد، اهل فترت گویند که رسول (ص) ندیدیم، دیوانه گوید خبر نداشتم، طفل گوید ببلوغ نرسیدم، جلاد گوید مأمور بودم، مىخواره گوید علت داشتم، بى نماز گوید شغل داشتم، نادان گوید ندانستم، چاکر و شاگرد گوید مستضعف بودم، عاشق گوید نشکیفتم.
قال النبی (ص): یقول الهالک فى الفترة رب لم یأتنى کتاب و لا رسول و یقول المعتوه لم تجعل لى عقلا اعقل به خیرا و لا شرا و یقول المولود رب لم ادرک العمل فتوضع لهم نار فیقال ردوها او ادخلوها فیردها او یدخلها من کان فى علم الله سعیدا لو ادرک العمل و یمسک عنها من کان فى علم الله شقیا لو ادرکه العمل فیقول ایاى عصیتم فکیف لو رسلى بالغیب اتتکم، و فى روایة اخرى یقول الاصم رب جاء الاسلام و ما اسمع شیئا، و یقول الاحمق رب جاء الاسلام و الصبیان یحذفوننى بالبعر، و یقول الهرم رب جاء الاسلام و ما اعقل شیئا، و یقول الذى مات فى الفترة رب ما اتانى لک رسول فیأخذ مواثیقهم لیطیعنه فیرسل الیهم ان ادخلوا النار فو الذى نفس محمد بیده لو دخلوها کانت علیهم بردا و سلاما.
و فى روایة ابى هریرة: فمن دخلها کانت علیه بردا و سلاما و من لم یدخلها سحب الیها. و روى ان کعبا قال لعمر بن الخطاب: تزفر جهنم یوم القیامة زفرة لا یبقى ملک مقرب و لا نبی مرسل الا جثا على رکبتیه یقول یا رب نفسى نفسى حتى ان ابراهیم خلیل الرحمن لیجثوا على رکبتیه و یقول لا اسئلک الا نفسى، ثم قال کعب ان هذا لفى کتاب الله فتلا: «یوْم تأْتی کل نفْس تجادل عنْ نفْسها». و عن ابن عباس فى هذه الآیة قال: لا تزال الخصومة بین الناس یوم القیامة حتى یخاصم الروح الجسد، فیقول الروح یا رب الروح منک و انت خلقته لم تکن لى ید ابطش بها و لا رجل امشى بها و لا عین أبصر بها، و یقول الجسد انما خلقتنى کالخشب لیس لى ید ابطش بها و لا رجل امشى بها فجاء هذا کشعاع النور فیه نطق لسانى و به ابصرت عینى و به بطشت یدى و به مشت رجلى فجدد علیه العذاب، قال فیضرب الله تعالى لهما مثلا اعمى و مقعد دخلا حائطا فیه ثمار فالاعمى لا یبصر الثمار و المقعد لا ینالها فنادى المقعد الاعمى ایتنى ها هنا حتى تحملنى، قال فدنا منه فحمله فاصابا من الثمر فعلیهما العذاب، «و توفى کل نفْس ما عملتْ» اى جزاء ما قدمت من طاعة او معصیة، «و همْ لا یظْلمون» اى لا ینقص من حسناتهم و لا یزاد فى سیئاتهم.
«و ضرب الله مثلا قرْیة» یعنى مکة، «کانتْ آمنة» ذات امن لا یغار على اهلها، «مطْمئنة» قارة باهلها لا یحتاجون الى الانتقال عنها لخوف او ضیق، «یأْتیها رزْقها» من المأکولات و غیرها، «رغدا» اى کثیرا واسعا بلا عناء، «منْ کل مکان» اى من جمیع نواحیها من الیمن و الشام و الحبشة، هذا کقوله: «یجْبى إلیْه ثمرات کل شیْء رزْقا منْ لدنا»، «فکفرتْ بأنْعم الله» اى جعلت لله شرکاء عبدوها معه و شکروها على نعم الله التى انعم بها علیهم انعم جمع نعمة کشدة و اشد، و قیل جمع نعماء کبأساء و ابوس، و قیل جمع نعم کطعم و اطعم، «فأذاقها الله لباس الْجوع و الْخوْف» تقدیره فاذاقها الله الجوع و البسها لباس الخوف، «بما کانوا یصْنعون» من تکذیب النبی و اخراجه من مکة و ذلک
ان النبی (ص) دعا على قریش حین افرطوا فى اذاه فقال: اللهم اشدد وطأتک علیهم و اجعل لهم سنین کسنى یوسف فقطع الله عنهم التجارات و الامطار و قحطوا سبع سنین متوالیة حتى اکلوا من شدة الجوع الجیف و العلهز و هو الوبر یعجن بالدم و القراد و اوقع الله فى قلوبهم رعب النبی و المومنین حتى لا یهدئوا فى بیوتهم خوفا منهم.
«و لقدْ جاءهمْ» اى جاء اهل هذه القریة، «رسول منْهمْ» اى من نسبهم یعرفونه بأصله و نسبه یدعوهم الى الحق، «فکذبوه» و لم یقبلوا ما جاء هم به من عند الله، «فأخذهم الْعذاب» الى الجوع مکان الرزق الواسع و الخوف مکان الامن و الطمأنینة، «و همْ ظالمون» اى مشرکون. و قیل «فأخذهم الْعذاب» یعنى قتلوا یوم بدر بالسیف على الشرک، ثم خاطب المومنین فقال: «فکلوا مما رزقکم الله حلالا طیبا» الحلال الطیب ما یتناوله العبد على شریطة الاذن بشاهد الذکر على قضیة الادب فى ترک الشره، و معنى الآیة وسعنا علیکم ایها المومنون ما ضیقنا علیهم فکلوا، «و اشْکروا نعْمت الله» و لا تشرکوا على نعمة الله غیره کما فعل اولئک.
و قوله: «إنما حرم علیْکم الْمیْتة و الدم» الآیة... سبق تفسیره فى سورة البقرة.
«و لا تقولوا لما تصف ألْسنتکم الْکذب» اى لا تقولوا لوصف السنتکم الکذب و المعنى لا تقولوا لاجل الکذب و بسببه لا لغیره، «هذا حلال و هذا حرام» اى یحلون من غیر امر الله و یحرمون یعنى البحیرة و السائبة و ما فى بطون هذه الانعام خالصة لذکورنا و محرم على ازواجنا، «لتفْتروا على الله الْکذب» فتقولوا ان الله حرم هذا و الله امرنا بها، ثم اوعد المفترین فقال: «إن الذین یفْترون على الله الْکذب لا یفْلحون» لا ینجون من عذاب الله. و قیل: «لا یفْلحون» اى لا یخلدون فى الدنیا.
«متاع قلیل» اى هو متاع قلیل لا بقاء له لان عمر الدنیا قصیر، «و لهمْ عذاب ألیم» فى الآخرة على کذبهم على الله.
«و على الذین هادوا» یعنى الیهود، «حرمْنا ما قصصْنا علیْک منْ قبْل» اى ما بیناه لک قبل هذا فى سورة الانعام فى قوله: «و على الذین هادوا حرمْنا کل ذی ظفر» الآیة... «و ما ظلمْناهمْ» بتحریمنا ذلک علیهم، «و لکنْ کانوا أنْفسهمْ یظْلمون» بارتکاب المعاصى فحرمنا ذلک علیهم عقوبة لهم على معاصیهم. قیل انما حرم على بنى اسرائیل من المطاعم ما حرم لمعنیین: حرم علیهم أشیاء عقوبة و حرم علیهم اشیاء لان یعقوب حرمها على نفسه.
«ثم إن ربک للذین عملوا السوء بجهالة» هذه مذمة لا معذرة فان الله تعالى لا یعصیه الا جاهل به فى حال جهالة. قال الفراء: یعنى من عمل سوء او هو جاهل بانه سوء فى حال فعله ثم تنبه علیه، و قوله: «ثم تابوا منْ بعْد ذلک و أصْلحوا» اى تابوا من معصیة الله و انتهوا عنها و قاموا لله بفرائضه، «إن ربک منْ بعْدها» اى من بعد الجهالة و التوبة، «لغفور رحیم» پارسى سوء بدى است و در قرآن آن را بر یازده وجه تفسیر کردهاند: یکى بمعنى شدة، کقوله: «یسومونکمْ سوء الْعذاب» یعنى شدة العذاب، «أولئک لهمْ سوء الْحساب و یخافون سوء الْحساب» یعنى شدة الحساب دیگر وجه بمعنى عقر است پى زدن و کشتن ناقه، کقوله: «و لا تمسوها بسوء» اى بعقر سوم بمعنى زنا، کقوله: «ما علمْنا علیْه منْ سوء» یعنى من زنا، «ما جزاء منْ أراد بأهْلک سوءا» اى زنا، «ما کان أبوک امْرأ سوْء» یعنى زانیا. چهارم بمعنى برص: «تخْرجْ بیْضاء منْ غیْر سوء» اى من غیر برص. پنجم بمعنى عذاب، کقوله: «إن الْخزْی الْیوْم و السوء على الْکافرین» یعنى اللعنة و العذاب، و کقوله: «و ینجی الله الذین اتقوْا بمفازتهمْ لا یمسهم السوء» اى العذاب، «و إذا أراد الله بقوْم سوْءا» یعنى عذابا. ششم بمعنى شرک: «ما کنا نعْمل منْ سوء» اى شرک، «ثم کان عاقبة الذین أساوا السواى» اى الذین اشرکوا، «لیجْزی الذین أساوا بما عملوا» اى اشرکوا، «ثم إن ربک للذین عملوا السوء» اى الشرک. هفتم بمعنى شتم، کقوله: «و یبْسطوا إلیْکمْ أیْدیهمْ و ألْسنتهمْ بالسوء» یعنى بالشتم «لا یحب الله الْجهْر بالسوء من الْقوْل» یعنى بالشتم. هشتم بمعنى بئس، کقوله فى الرعد: «و لهمْ سوء الدار،» اى بئس الدار، نظیره: «یوْم لا ینْفع الظالمین معْذرتهمْ و لهم اللعْنة و لهمْ سوء الدار» اى بئس الدار. نهم بمعنى ذنب، کقوله فى النساء: «للذین یعْملون السوء بجهالة» یعنى الذنب فکل ذنب یعمله المومن فهو جاهل به، و فى الانعام: «أنه منْ عمل منْکمْ سوءا» اى ذنبا. دهم بمعنى ضر، کقوله: «و ما مسنی السوء» اى الضر، و فى النمل: «و یکْشف السوء» یعنى الضر. یازدهم بمعنى قتل و هزیمت، کقوله فى الاحزاب: «إنْ أراد بکمْ سوءا» یعنى القتل و الهزیمة، و فى آل عمران: «فانْقلبوا بنعْمة من الله و فضْل لمْ یمْسسْهمْ سوء» یعنى القتل و الهزیمة.
قوله: «إن إبْراهیم کان أمة» یعنى معلما للخیر یأتم به اهل الدنیا.
قال مجاهد: کان مومنا وحده و الناس کلهم کفار. و فى الخبر انه کان یقول زمانئذ اللهم انک واحد فى السماء و انا واحد فى الارض اعبدک. و قیل الامة الامام یوتم به. ابراهیم (ع) پیشواى شریعت بود و مقتداى خلیقت بود او را امة خواند از بس که در وى خصلتهاى خیر مجتمع بود یعنى که او بجاى امتى است، چندان طاعت و عبادت و خصال خیر که در امتى جمع شود در وى تنها جمع بود از این جهت او را امت خواند. و قیل سمى امة لانه انفرد فى دهره بالتوحید، کما قال (ص) فى قس بن ساعدة یحشر یوم القیامة امة. و در قرآن امتست بمعنى حین، کقوله: «و ادکر بعْد أمة» اى بعد حین، و امتست بمعنى دین، کقوله: «إنا وجدْنا آباءنا على أمة» اى على دین، و الاصل انه یقال للقوم یجتمعون على دین واحد: امة فیقام الامة مقام الدین، و لهذا قیل للمسلمین امة محمد (ص) لانهم على امر واحد، و قال تعالى: «و إن هذه أمتکمْ أمة واحدة» اى مجتمعة على دین و شریعة، و قال: «لوْ شاء الله لجعلکمْ أمة واحدة» اى مجتمعة على دین الاسلام... ثم قال: «قانتا لله» اى مطیعا لله قائما بجمیع امر الله عز و جل. معنى قنوت طاعت است یعنى ایستاده خداى را بفرمان بردارى، و اصل قنوت در لغت قیام است یعنى ایستادن بپاى. از مصطفى (ص) پرسیدند که: اى الصلاة افضل؟ کدام نماز فاضلتر و نیکوتر؟ گفت: طول القنوت، اى طول القیام آن نماز که قیام او درازتر و تمامتر، جاى دیگر گفت: «أمنْ هو قانت آناء اللیْل» یعنى امن هو مصل، نماز را قنوت نام کرد از بهر آنک قیام در آن فرضست و رکن، و دعا را قنوت گویند از بهر آنک ایستاده خوانند.
روى ان ابن مسعود قرأ ان معاذا: «کان أمة قانتا لله» فقیل غلطت انما هو ابراهیم فاعادها ثلثا، ثم قال: انا معاشر اصحاب رسول الله کنا نشبهه بابراهیم، ثم قال: أ تدرون ما الامة و ما القانت؟ قلنا الله اعلم، فقال: الامة الذى یعلم الخیر و القانت المطیع لله و کذا کان معاذ بن جبل معلما للخیر مطیعا لله. و فى الخبر ان معاذ بن جبل یبعث یوم القیامة امة، و قوله: «حنیفا» اى مستقیما على طریق الحق.
و قیل حنف عن دین ابیه و قومه اى عدل و مال الى الاسلام الذى هو دین الله، و قیل حنیفا اى حاجا، و قیل مختتنا.
قال ابن عباس ان ابراهیم (ع) اول من اضاف الضیف و اول من ثرد الثرید و اول من لبس النعلین و اول من قاتل بالسیف و اول من قسم الفىء و اول من اختتن على رأس مائة و عشرین سنة، ثم عاش بعد ذلک ثمانین سنة و ذلک انه کانت وقعة بینه و بین العمالقة فقتل من الفریقین فلم یعرف ابراهیم (ع) اصحابه ان یدفنهم فجعل الختان علامة اهل الاسلام و اختتن یومئذ بالقدوم و هو اسم موضع بالشام، «و لمْ یک من الْمشْرکین» اصلها یکن و انما حذفت النون لکثرة استعمال هذا الحرف، بر الله عز و جل ابرهیم من الشرک لان الملک کلها ادعته.
«شاکرا لأنْعمه» و هو قوله: «الْحمْد لله الذی وهب لی على الْکبر إسْماعیل و إسْحاق»، «اجْتباه» اى اصطفاه لخلته و اختاره لرسالته، «و هداه إلى صراط مسْتقیم» اى ارشده الى دین الاسلام لا کما زعمت الیهود و النصارى.
«و آتیْناه فی الدنْیا حسنة» یعنى الذکر و الثناء الحسن فى الناس کلهم و القبول فى جمیع الامم. و قیل یعنى النبوة و الخلة و الکتاب و الحکمة و على الکبر الولد و الدعاء و الثناء فى قول هذه الامة: اللهم صل على محمد و على آل محمد کما صلیت على ابرهیم و آل ابرهیم، «و إنه فی الْآخرة لمن الصالحین» اى من جملة المرسلین، و قیل مع المرسلین فى الجنة.
«ثم أوْحیْنا إلیْک أن اتبعْ ملة إبْراهیم حنیفا و ما کان من الْمشْرکین» اى و بعد ابرهیم بالزمن الطویل امرناک باتباع طریقته فى عبادة ربه لیعلم اهل الادیان ان الذى یدعو محمد الیه الناس دین ابرهیم. و قیل امر فى هذه الآیة باتباعه فى مناسک الحج کما علم ابرهیم.
«إنما جعل السبْت» اى تعظیمه و تحریم العمل و الکسب فیه، «على الذین اخْتلفوا فیه» و هم الیهود مىگوید تعظیم روز شنبه و تحریم کسب و عمل درو فرض کردند بر ایشان که مختلف شدند درو، قومى بر دین راست موسى (ع) باز ایستادند بر پى ابرهیم (ع)، و قومى کیش کژ آوردند و بر ابراهیم (ع) بستند، و گفتهاند اختلاف ایشان آن بود که رب العزه ایشان را تعظیم روز آدینه فرمود گفت: ذروا الاعمال فى یوم الجمعة و تفرغوا فیه لعبادتى، ایشان آن نپذیرفتند، قومى روز شنبه اختیار کردند و آن را تعظیم نهادند، گفتند روز فراغست و اعظم الایام آنست، و قومى روز یکشنبه اختیار کردند گفتند درین روز رب العزه ابتداء آفرینش کرد و اول روزست که آفرید پس رب العالمین ایشان را از فضیلت و شرف روز آدینه محروم کرد و کار روز شنبه بر ایشان سخت کرد و گران بعقوبت آن خلاف که کردند و از بهر آن گفت: «جعل السبْت على الذین» یعنى که بر ایشان عقوبتست نه کرامت. و فى ذلک ما
روى ابو هریرة ان النبی (ص) قال: کتب الله الجمعة على من کان قبلنا فاختلفوا فیها و ان الله هدانا لها فالناس لنا تبع فللیهود غدا و للنصارى بعد غد.
قال قتادة: اختلافهم فى السبت انه استحله بعضهم و حرمه بعضهم، «و إن ربک لیحْکم بیْنهمْ یوْم الْقیامة فیما کانوا فیه یخْتلفون» فیتبین المحق من المبطل.
«ادْع إلى سبیل ربک» اى ادع یا محمد الناس الى الاسلام و الدین اى محمد خلق خداى را بر اسلام و دین حق خوان، سبیل اینجا بمعنى دین است، کقوله: «و یتبعْ غیْر سبیل الْموْمنین» یعنى غیر دین المومنین، «و یریدون أنْ یتخذوا بیْن ذلک سبیلا» اى دینا، «قلْ هذه سبیلی» اى دینى و ملتى، «بالْحکْمة» یعنى بالسنة، «و الْموْعظة الْحسنة» اى القرآن، حکمت اینجا سنت مصطفى است (ص) «و الْموْعظة الْحسنة» قرآنست، هر جاى کتاب با حکمت بهم کرد و اینجا موعظت با حکمت بهم کرد، این موعظت همان کتابست که جایهاى دیگر گفت. گفتهاند حکمت قرآنست و موعظت آن پندها که در قرآنست از امر و نهى و حلال و حرام و عبرتها که نموده و بیان کرده و در قرآن حکمتست بمعنى فهم و علم چنانک لقمان را گفت: «و لقدْ آتیْنا لقْمان الْحکْمة» اى الفهم و العلم، و حکمتست بمعنى تفسیر قرآن، کقوله: «و منْ یوْت الْحکْمة» یعنى تفسیر القرآن و العلم بما فیه، و حکمتست بمعنى نبوت کقوله: «و آتاه الله الْملْک و الْحکْمة» یعنى النبوة مع الکتاب، همانست که در سوره ص گفت: «و آتیْناه الْحکْمة و فصْل الْخطاب»، و در سوره النساء گفت: «فقدْ آتیْنا آل إبْراهیم الْکتاب و الْحکْمة» یعنى النبوة.
... «و جادلْهمْ بالتی هی أحْسن» جدال در قرآن بر دو وجه است: یکى بمعنى لجاج و ستیز، کقوله: «و لا جدال فی الْحج» اى لا مراء فى الحج، و در سوره هود گفت: قد جادلتنا» اى ماریتنا فاکثرت مراءنا، و در سوره المومن گفت: «ما یجادل فی آیات الله» اى ما یمارى فى آیات الله الا الذین کفروا.
دیگر وجه جدالست بمعنى خصومت، کقوله فى سورة الرعد: «و همْ یجادلون فی الله» اى یخاصمون النبی (ص) فى الله، و در سوره هود گفت: «یجادلنا فی قوْم لوط» اى یخاصمنا، و در سوره الحج گفت: «و من الناس منْ یجادل فی الله» اى یخاصم فى الله، و در سوره النحل گفت: «و جادلْهمْ بالتی هی أحْسن» اى خاصمهم غیر فظ و لا غلیظ القلب فى ذلک بل الن لهم جانبک و اعرض عن اذاهم ایاک و قل لهم مجادلا اذا کنتم ترضون بعقولکم قطعا من الحجارة اربابا و آلهة لکم کیف لا ترضون بمثلى رسولا الیکم مفسران گفتند این پیش از آیت قتال بوده پس بآیت قتال منسوخ شد و معنى مجادلت و اشتقاق آن و تقسیم آن بشرح در سوره النساء رفت، و قیل معنى الآیة: ناظر هم على قدر ما یحتملون، و منه
قول النبی (ص): «امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس على قدر عقولهم».
... «إن ربک هو أعْلم بمنْ ضل عنْ سبیله و هو أعْلم بالْمهْتدین» اى هو اعلم بالفریقین فهو یأمرک فیهما بما هو الصلاح.
«و إنْ عاقبْتمْ فعاقبوا بمثْل ما عوقبْتمْ به» العقوبة الاولى فى الآیة على المجاز و الثانیة على الحقیقة خرجت توسعة للقرینة کقوله عز و جل: «فإنا نسْخر منْکمْ کما تسْخرون». و فى الخبر: من سب عمارا سبه الله، «و جزاء سیئة سیئة مثْلها» و معنى الآیة: و ان جازیتم بالعقوبة فجازوا بمثل ما عوقبتم به این در قتل حمزه فرو آمد که روز احد کشته شد و کافران بر وى مثله کردند گوش و بینى وى ببریدند و شکم وى بشکافتند، هند بنت عتبه بیامد و تشفى خویش را که حمزه برادر وى را کشته بود جگر وى بیرون کرد و بخائید، خواست که فرو برد نتوانست و بیفکند، رسول خداى را (ص) خبر کردند که هند چنین کرد! رسول (ص) گفت: «اما انها لو اکلته لم تدخل النار ابدا، حمزة اکرم على الله من ان یدخل شیئا من جسده النار»
پس رسول خدا (ص) در حمزه نگرست و او را بر آن صفت دید عظیم رنجور دل و غمگین خاطر گشت گفت: «رحمة الله علیک کنت وصولا للرحم فعولا للخیرات و لو لا حزن من بعدک علیک لسرنى ان ادعک حتى تحشر من امراج شتى».
و روى لو لا ان تکون سنة او یجزع النساء لترکته حتى یحشر من بطون السباع و حواصل الطیر، ثم قال: اما و الله مع ذلک لامثلن بسبعین منهم مکانک
رسول خدا (ص) سوگند یاد کرد که بجاى حمزه هفتاد کس از دشمنان مثلت کند، جبرئیل آمد و آیت آورد: «و إنْ عاقبْتمْ فعاقبوا بمثْل ما عوقبْتمْ به» رسول (ص) از سر آن ضجرت برخاست و سوگند خویش را کفارت کرد گفت: بل نصبر یا رب.
در این آیت رب العزه فرمان داد بمساوات در عقوبت یعنى که زیادت روا نیست، پس ایشان را خواند بر آنچ نیکوترست و بهتر: «و لئنْ صبرْتمْ لهو خیْر للصابرین» این ندبست و آن فرمان، اى و لئن صبرتم عن المجازاة بالمثلة لهو، اى الصبر خیر للصابرین اگر صبر کنید و فرو گذارید آن مثلث و نکنید آن به است و نیکوتر صابران را، این همچنانست که گفت: «فمنْ عفا و أصْلح فأجْره على الله». آن گه بر بهینه داشت و بآن فرمود گفت: «و اصْبرْ» یا محمد على ما اصابک من اذى فى الله، «و ما صبْرک» ان صبرت.
«الا» بمعونة الله و توفیقه، «و لا تحْزنْ علیْهمْ» این را دو معنى گفتهاند: یکى و لا تحزن علیهم فهم شهداء عند الله یرزقون فرحین، «و لا تک فی ضیْق مما یمْکرون» من القتل و المثلة بر این کشتگان احد غم مخور و اندوه مدار که ایشان شهیداناند بنزدیک خداى تعالى روزى خواران و بجوار حضرت حق شادان و نازان. معنى دیگر آنست که: لا تحزن على المشرکین فى تکذیبهم ایاک و افراطهم فى اذاک و لا یضیق صدرک بمکرهم فى ابطال دین الله اى محمد غم مخور برین کافران که ایمان نمىآورند و راه فرا حق نمىبرند، دل بتنگ میار اگر ایشان مکر سازند در ابطال دین حق.
معنى اول بر قول ایشانست که گفتند: «و إنْ عاقبْتمْ فعاقبوا» تا آخر سورت مدنى است و باقى سورت مکى. معنى دوم بر قول ایشان است که گفتند سورت همه مکى است. ضیق بکسر ضاد اسم است و ضیق بفتح ضاد مصدر و اهل مکه ضیق خواندهاند بکسر ضاد در همه قرآن، و گفتهاند: ضیق بفتح جمع ضیقه است و ضیق بکسر مصدر است، و گفتهاند ضیق بفتح بمعنى ضیق است کالمیت و المیت و ارادها هنا الامر الضیق، و الضیق بالکسر المصدر، و مکر لقب بد کردنست.
«إن الله مع الذین اتقوْا» اى ناصر المتقین، «و الذین همْ محْسنون» و معین الذین یقومون بحقوقه و فرائضه. قیل لهرم بن حیان اوصنا، قال: اوصیکم بالآیات الاواخر من سورة النحل: «ادْع إلى سبیل ربک» الى آخرها...